7 ĐIỀU ÍT BIẾT VỀ BỨC TƯỢNG PIETÀ – ÐỨC MẸ SẦU BI: KIỆT TÁC CỦA THIÊN TÀI MICHELANGELO VÀ NHỮNG BÍ ẨN LỊCH SỬ
Trong kho tàng nghệ thuật Phục hưng Ý, Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni (1475-1564) nổi bật như một bậc thầy đa tài, không chỉ ở lĩnh vực điêu khắc mà còn hội họa, kiến trúc và thơ ca. Sinh ra tại Caprese gần Florence, Michelangelo được coi là biểu tượng của thời kỳ High Renaissance, với những tác phẩm kinh điển như bức tượng David khổng lồ, trần nhà nguyện Sistine hay mái vòm Thánh đường Thánh Phêrô. Tuy nhiên, trong số các tuyệt tác điêu khắc của ông, Pietà – Ðức Mẹ Sầu Bi (hay còn gọi là The Pietà) có lẽ là tác phẩm được người Công giáo trên toàn thế giới yêu thích nhất, nhờ sức mạnh biểu đạt cảm xúc tôn giáo sâu sắc và vẻ đẹp tinh tế vượt thời gian.
Tên gọi “Pietà” xuất phát từ tiếng Ý, nghĩa là “sự thương xót” hoặc “lòng thương cảm”, khắc họa cảnh Ðức Mẹ Maria ôm thi thể Chúa Giêsu sau khi Ngài bị đóng đinh trên thập giá, được hạ xuống và chuẩn bị mai táng. Đây là một chủ đề phổ biến trong nghệ thuật Kitô giáo, đặc biệt ở Bắc Âu, nhưng Michelangelo đã nâng tầm nó thành biểu tượng của nỗi đau nhân loại hòa quyện với vẻ đẹp thiêng liêng. Tạo tác vào cuối thế kỷ 15, bức tượng không chỉ thể hiện kỹ thuật điêu khắc đỉnh cao mà còn phản ánh niềm tin tôn giáo mãnh liệt của nghệ sĩ. Michelangelo từng nói rằng ông không tạo ra tượng mà chỉ “giải phóng” hình dáng đã tồn tại bên trong khối đá. Dù đã tồn tại hơn 500 năm và được chiêm ngưỡng bởi hàng triệu người tại Vương cung Thánh đường Thánh Phêrô ở Vatican, Pietà vẫn ẩn chứa nhiều bí mật và sự kiện thú vị mà không phải ai cũng biết. Dưới đây, chúng ta sẽ khám phá sâu hơn 7 điều ít được đề cập, dựa trên các tài liệu lịch sử, phân tích nghệ thuật và những câu chuyện đằng sau kiệt tác này, nhằm mang đến cái nhìn toàn diện và hấp dẫn hơn về một trong những biểu tượng vĩ đại nhất của nghệ thuật Công giáo.
- Sự Ra Đời Của Kiệt Tác: Ủy Quyền Từ Ðức Hồng Y Pháp Và Hành Trình Sáng Tạo Của Michelangelo Trẻ Tuổi Ðức Hồng y Jean de Billheres (1434-1499), một nhân vật quan trọng trong Giáo hội Công giáo và là đại sứ của Pháp tại Tòa Thánh, đã tìm kiếm một tác phẩm nghệ thuật bằng đá cẩm thạch để trang hoàng cho ngôi mộ của mình tại Rome. Là một người Pháp xa xứ, ngài muốn một bức tượng không chỉ đẹp mà còn mang ý nghĩa tôn giáo sâu sắc, nhằm thể hiện lòng trung thành với đức tin và củng cố mối quan hệ chính trị giữa Pháp và Ý sau các cuộc chiến tranh Ý (Italian Wars). Chủ đề mà Ðức Hồng y chọn là hình ảnh Ðức Mẹ Maria rơi nước mắt ôm thi thể Chúa Giêsu ngay sau khi Ngài được hạ xuống từ thập giá – một motif rất phổ biến trong nghệ thuật Bắc Âu, đặc biệt ở Pháp và Đức, nơi nhấn mạnh vào nỗi đau sầu bi của Ðức Mẹ (Pietà theo phong cách Gothic). Vào năm 1497, khi Michelangelo chỉ mới 23 tuổi (hoặc 24 theo một số tài liệu), ông được chọn để thực hiện dự án này, dù lúc bấy giờ ông chưa phải là tên tuổi lớn. Michelangelo đã sống tại Rome từ năm 1496 sau khi rời Florence do biến động chính trị, và đây là cơ hội để ông chứng tỏ tài năng. Hợp đồng ủy quyền được ký kết với giá 450 ducat vàng (một khoản tiền lớn thời bấy giờ), yêu cầu hoàn thành trong vòng một năm, nhưng Michelangelo đã dành gần hai năm để hoàn thiện. Khác với các tác phẩm trước đó như Bacchus hay Cupid, Pietà là lần đầu tiên Michelangelo đặt cảm xúc con người làm trung tâm, thể hiện sự đau đớn tột cùng của Ðức Mẹ qua nét mặt dịu dàng nhưng đầy bi ai, và cơ thể Chúa Giêsu mảnh mai, gần như đang ngủ yên. Ông tự tay chọn khối đá cẩm thạch từ mỏ Carrara, Tuscany, và tự rèn dụng cụ để đảm bảo chất lượng. Kết quả, bức tượng không chỉ trở thành tuyệt tác đẹp nhất bằng cẩm thạch ở Rome mà còn giúp Michelangelo nổi tiếng, mở đường cho các dự án lớn sau này như tượng David. Ít ai biết rằng, Pietà còn mang ý nghĩa chính trị: Nó tượng trưng cho sự hòa giải giữa Pháp và Ý, với Ðức Hồng y Billheres qua đời chỉ vài ngày trước khi bức tượng hoàn thành, và ông được chôn cất gần đó. Ngày nay, các nhà sử học nghệ thuật như Giorgio Vasari (tác giả tiểu sử Michelangelo) ca ngợi đây là kiệt tác kết hợp hoàn hảo giữa vẻ đẹp cổ điển Hy Lạp-La Mã và cảm xúc Kitô giáo, khiến nó trở thành biểu tượng bất hủ.
- Chữ Ký Duy Nhất: Câu Chuyện Về Sự Tự Hào Và Tranh Chấp Tác Quyền Pietà không chỉ là bức tượng nổi tiếng nhất của Michelangelo mà còn là tác phẩm duy nhất mà ông khắc chữ ký của mình lên đó – một hành động hiếm thấy trong sự nghiệp của ông, vì ông thường coi nghệ thuật là dành cho Chúa chứ không phải danh vọng cá nhân. Chữ ký “MICHEL.A[N]GELVS BONAROTVS FLORENT[INVS] FACIEBAT” (Michelangelo Buonarroti người Florence đã làm) được khắc tinh xảo trên dải băng chéo qua ngực Ðức Mẹ, ngay dưới vai phải của Ngài. Theo nhà sử học nghệ thuật Giorgio Vasari trong cuốn “Cuộc đời của các nghệ sĩ xuất sắc nhất” (1550), Michelangelo đã làm điều này sau khi nghe lỏm được một nhóm du khách từ Lombardy (miền Bắc Ý) tranh luận và cho rằng tác phẩm thuộc về một nhà điêu khắc khác tên Cristoforo Solari (hay còn gọi là “Our Gobbo from Milan”). Giận dữ vì bị phủ nhận công sức, Michelangelo đã lẻn vào nhà nguyện ban đêm với đèn và đục, khắc tên mình để khẳng định quyền tác giả. Tuy nhiên, một số nghiên cứu gần đây từ các nhà phục chế trong thập niên 1970 tiết lộ có thể có chữ ký thứ hai: Một chữ “M” ẩn trong đường vân lòng bàn tay trái của Ðức Mẹ, có thể là viết tắt của Michelangelo hoặc đại diện cho Maria (Ðức Mẹ). Điều này làm dấy lên tranh luận về ý định thực sự của nghệ sĩ. Pietà là minh chứng cho sự tự hào của Michelangelo, người từng nói: “Tôi không tạo ra tượng, tôi chỉ giải phóng chúng khỏi đá.” Chữ ký này không chỉ là dấu ấn cá nhân mà còn phản ánh sự cạnh tranh khốc liệt trong giới nghệ thuật Phục hưng, nơi các nghệ sĩ như Leonardo da Vinci hay Raphael cũng đang tỏa sáng. Ngày nay, chữ ký vẫn là một trong những chi tiết hấp dẫn nhất, thu hút du khách đến Vatican để chiêm ngưỡng và suy ngẫm về hành trình sáng tạo đầy đam mê của bậc thầy.
- Kích Thước, Chất Liệu Và Kỹ Thuật Điêu Khắc: Từ Khối Đá Carrara Đến Kiệt Tác Sống Động Bức tượng Ðức Mẹ Sầu Bi có kích thước ấn tượng: Cao 1,74m (5 feet 9 inches), rộng 1,95m (6 feet 5 inches), và được chạm khắc từ một khối đá cẩm thạch trắng xen lẫn vân xanh duy nhất lấy từ các mỏ đá nổi tiếng ở Carrara, Tuscany (miền Bắc Ý). Michelangelo tự tay chọn khối đá này, coi nó là “hoàn hảo nhất” mà ông từng sử dụng, và dành hàng tháng trời để rèn luyện dụng cụ, đảm bảo mỗi nhát đục đều chính xác. Quá trình khai thác đá Carrara thời bấy giờ rất nguy hiểm, sử dụng các thanh kim loại chèn vào khe nứt để tách khối đá khổng lồ từ vách núi. Kỹ thuật của Michelangelo trong Pietà được coi là đỉnh cao: Ông biến đá cứng thành da thịt mềm mại, với các nếp gấp vải trên áo Ðức Mẹ trông như thật, mạch máu trên tay Chúa Giêsu lộ rõ, và biểu cảm khuôn mặt Ðức Mẹ đầy bi ai nhưng thanh thoát. Bức tượng hình thành hình kim tự tháp, với đầu Ðức Mẹ ở đỉnh và phần dưới rộng ra để支撑 cơ thể Chúa Giêsu, giải quyết vấn đề tỷ lệ khó khăn khi một phụ nữ ôm người đàn ông trưởng thành. Ít ai biết rằng, Michelangelo đã đánh bóng bức tượng kỹ lưỡng hơn bất kỳ tác phẩm nào khác, khiến nó lấp lánh dưới ánh sáng. Chất liệu cẩm thạch Carrara không chỉ bền vững mà còn mang vẻ đẹp tự nhiên, góp phần vào giá trị ước tính 300 triệu USD ngày nay. So với các bức Pietà khác của Michelangelo sau này (như Bandini Pietà năm 1547-1555), phiên bản Vatican này tinh tế hơn, thể hiện sự trưởng thành ban đầu của ông trong việc kết hợp nghệ thuật cổ điển với cảm xúc nhân văn.
- Hành Trình Di Chuyển: Từ Nhà Nguyện Santa Petronilla Đến Vương Cung Thánh Ðường Thánh Phêrô Ban đầu, Pietà được đặt tại nhà nguyện Santa Petronilla – một mausoleum gần Thánh đường Thánh Phêrô cũ, nơi Ðức Hồng y Jean de Billheres chọn làm nơi an nghỉ cuối cùng. Nhà nguyện này mang tính biểu tượng Pháp trong lòng Rome, nhấn mạnh vai trò chính trị của bức tượng. Trong hơn 200 năm, từ năm 1499 đến 1699, nó nằm yên tại đây, chứng kiến sự thay đổi của Giáo hội và các cuộc cải cách. Đến năm 1699, khi Thánh đường Thánh Phêrô mới được xây dựng dưới sự chỉ đạo của các kiến trúc sư như Bernini, Pietà được di dời đến vị trí hiện tại ở góc phải lối vào chính, trong một không gian baroque lộng lẫy. Quá trình di chuyển không suôn sẻ: Năm 1736, trong một lần chuyển chỗ, bốn ngón tay trái của Ðức Mẹ bị gãy và được phục chế bởi Giuseppe Lirioni. Pietà đã di chuyển tổng cộng hai lần trước năm 1749, trước khi định vị vĩnh viễn tại Thánh đường Thánh Phêrô. Ngày nay, nó được bảo vệ sau lớp kính chống đạn dày, thu hút hàng triệu du khách mỗi năm. Sự di dời này không chỉ bảo tồn bức tượng mà còn nâng tầm ý nghĩa của nó như biểu tượng trung tâm của Vatican, nơi kết nối lịch sử Kitô giáo với nghệ thuật hiện đại.
- Cuộc “Du Hành” Đến Mỹ: Triển Lãm Hoàn Vũ New York Và Những Biện Pháp Bảo Vệ Đặc Biệt Năm 1964, Ðức Hồng y Mỹ Francis Joseph Spellman đã thuyết phục Ðức Giáo Hoàng Gioan XXIII cho phép trưng bày Pietà tại Triển lãm Hoàn vũ New York (World’s Fair) từ 1964-1965 – lần đầu tiên bức tượng rời Rome kể từ khi hoàn thành. Đây là sự kiện lịch sử, cho phép hàng ngàn người Mỹ và du khách quốc tế chiêm ngưỡng kiệt tác mà không cần đến Vatican. Edward M. Kinney, kỹ sư của Vatican, chịu trách nhiệm logistics: Bức tượng được đóng gói trong ba lớp thùng, với lớp ngoài thiết kế nổi nếu rơi xuống biển và gắn thiết bị theo dõi radio. Tại New York, Pietà được bảo vệ bởi hàng rào plexiglass chống đạn nặng hơn 2,2 tấn (khoảng 4.900 pounds), và khán giả di chuyển trên băng chuyền điện để xem. Sự kiện thu hút hàng triệu lượt xem, nhưng sau đó, Ðức Giáo Hoàng Phaolô VI quyết định Pietà sẽ không bao giờ rời Vatican nữa. Điều này phản ánh giá trị văn hóa toàn cầu của bức tượng, đồng thời nhấn mạnh nỗ lực bảo tồn giữa thời đại hiện đại.
- Phê Bình Về Tuổi Tác Của Ðức Mẹ: Lời Biện Minh Của Michelangelo Và Ý Nghĩa Thần Học Khi Pietà ra mắt năm 1499, các nhà phê bình khen ngợi vẻ đẹp khuôn mặt Ðức Mẹ nhưng chỉ trích rằng Ngài trông quá trẻ so với một người mẹ của Chúa Giêsu 33 tuổi. Michelangelo đã phản biện sâu sắc: “Bạn có biết rằng những phụ nữ thanh khiết giữ được vẻ tươi trẻ lâu hơn những người khác? Còn Ðức Trinh Nữ Maria, người chưa từng có dục vọng trần thế, sẽ trẻ trung hơn bao giờ hết.” Lời biện minh này không chỉ bảo vệ lựa chọn nghệ thuật mà còn phản ánh niềm tin thần học: Ðức Mẹ là biểu tượng của sự tinh khiết, thuộc về Ba Ngôi Thiên Chúa, nên không bị thời gian làm lão hóa. Ảnh hưởng từ Dante Alighieri trong “Thần Khúc” (Divine Comedy), Michelangelo đã làm Ðức Mẹ lớn hơn Chúa Giêsu về tỷ lệ để tạo sự cân bằng, nhấn mạnh vai trò “mẹ và con” thiêng liêng. Điều này kết hợp phong cách Gothic Bắc Âu với lý tưởng Phục hưng, tạo nên sức hút vĩnh cửu. Ngày nay, các nhà phân tích như những người từ Khan Academy vẫn tranh luận về ý nghĩa này, coi nó là minh chứng cho tài năng của Michelangelo trong việc hòa quyện nghệ thuật và đức tin.
- Vụ Tấn Công Năm 1972: Nỗi Đau Phục Chế Và Biện Pháp Bảo Vệ Hiện Đại Vào Chúa nhật Lễ Hiện Xuống năm 1972, Laszlo Toth – một người đàn ông Hungary sinh ra tại Úc, là nhà địa chất học có vấn đề tâm thần – đã nhảy qua hàng rào tại Vương cung Thánh đường Thánh Phêrô, dùng búa đập vào Pietà 15 lần, hét lên: “Ta là Chúa Giêsu Kitô; Ta đã sống lại từ cõi chết!” Ông làm gãy cánh tay trái Ðức Mẹ (rơi ra), chóp mũi, má và mí mắt trái, tạo ra hơn 100 mảnh vụn đá. Toth bị bắt ngay lập tức, nhưng do bệnh tâm thần, ông không bị kết tội hình sự mà chỉ bị giam tại bệnh viện tâm thần hai năm trước khi bị trục xuất về Úc. Quá trình phục chế kéo dài 10 tháng, do các chuyên gia Vatican thực hiện, sử dụng keo dán vô hình và tái tạo mí mắt Ðức Mẹ sau 20 lần thử (phần khó nhất). Có ba quan điểm tranh luận: Không sửa để phản ánh bạo lực xã hội, sửa nhưng để lộ vết nứt, hoặc sửa hoàn hảo để che giấu – Vatican chọn cách cuối cùng. Bức tượng nay được bảo vệ sau kính chống đạn, nhắc nhở về sự mong manh của nghệ thuật trước sự điên rồ con người. Vụ việc này không chỉ là bi kịch mà còn nâng cao nhận thức về bảo tồn di sản, khiến Pietà trở thành biểu tượng bất diệt của lòng thương xót.