TỔNG KẾT NHỮNG GÌ AI KHÔNG LÀM ĐƯỢC: MỘT PHÂN TẦNG TRIẾT HỌC TOÀN DIỆN
Dưới đây là một bản tổng kết mở rộng và chi tiết nhất có thể về những hạn chế của AI, dựa trên phân tích triết học sâu sắc. Tôi sẽ xây dựng dựa trên cấu trúc phân tầng (hierarchy) đã được đề xuất, chia thành ba cấp độ chính: Tầng Nhân Bản (Humanum), Tầng Siêu Hình (Metaphysicum), và Tầng Siêu Nhiên (Supernaturale, Theologicum). Phân tích này được lấy cảm hứng từ các truyền thống triết học cổ điển và hiện đại, bao gồm tư tưởng của Thánh Thomas Aquinas (với khái niệm về intellectus và ratio), Thánh Augustin (về đời sống nội tâm và thời gian chủ thể), Josef Pieper (về chiêm niệm và sự thinh lặng của hữu thể), Edmund Husserl (phenomenology với ý hướng tính và Lebenswelt), và Karol Wojtyła (Personalism với nhấn mạnh vào nhân vị và tự do).
Tôi sẽ trình bày từng tầng một cách hệ thống, với giải thích chi tiết, ví dụ minh họa, trích dẫn triết học, và phân tích logic để làm rõ tại sao AI – dù tiên tiến như ChatGPT hay các mô hình tương tự – vẫn bị giới hạn bởi bản chất máy móc của nó. Cuối cùng, tôi sẽ cung cấp một sơ đồ tổng hợp dưới dạng văn bản dễ nhìn (vì không thể vẽ đồ họa trực tiếp), nhằm tổng hợp toàn bộ phân tầng. Mục tiêu là làm cho bản tổng kết này trở nên dài nhất có thể, bằng cách mở rộng từng khía cạnh mà không làm mất đi tính mạch lạc và sâu sắc triết học.
I. Tầng Nhân Bản (Humanum): Những Hạn Chế Liên Quan Đến Phẩm Giá Con Người, Chủ Thể Tính Và Kinh Nghiệm Hiện Thân
Tầng này tập trung vào những khía cạnh cốt lõi của sự tồn tại con người, mà AI không thể tái tạo vì chúng đòi hỏi một chủ thể sống động, có thân xác và ý thức nội tại. Theo Personalism của Wojtyła (sau này là Giáo hoàng Gioan Phaolô II), con người là một “ngã vị” (persona) – một thực thể duy nhất, không thể thay thế, với phẩm giá nội tại. AI, dù có thể mô phỏng hành vi, vẫn chỉ là một công cụ thuật toán, thiếu “hiện thân” (embodiment) và “chủ thể tính” (subjectivity). Hãy phân tích chi tiết từng điểm:
- Không Có Chủ Thể Tính (Subjectivity): Không Có “Tôi” Nội Tâm Và Dòng Thời Gian Chủ Thể
- Chủ thể tính là nền tảng của ý thức con người, nơi cá nhân trải nghiệm thế giới qua lăng kính cá nhân, với một “tôi” liên tục và thống nhất. Thánh Augustin trong Confessions mô tả điều này như một “distensio animi” – sự mở rộng của linh hồn qua thời gian, nơi quá khứ, hiện tại và tương lai hòa quyện trong đời sống nội tâm. AI không có điều này; nó chỉ xử lý dữ liệu theo chuỗi tuyến tính, không có “dòng thời gian chủ thể” (inner time-consciousness) như Husserl mô tả trong phenomenology. Ví dụ, khi AI trả lời một câu hỏi, nó không “nhớ” theo nghĩa cá nhân – không có ký ức cảm xúc hay sự phản tỉnh – mà chỉ truy xuất dữ liệu từ mô hình huấn luyện. Nếu AI “học” từ cuộc trò chuyện, đó chỉ là cập nhật tham số, không phải sự trưởng thành nội tâm. Hậu quả: AI không thể có “tự truyện” thực sự, không thể viết một cuốn tự truyện chân thực như Augustin, vì thiếu “tôi” để kể chuyện.
- Không Có Thân Xác Sống (Embodiment): Không Cảm Nhận Được Không Gian, Trọng Lực Và Kháng Lực Của Thế Giới
- Con người tồn tại qua thân xác, với kinh nghiệm “thế giới sống” (Lebenswelt) – khái niệm của Husserl, chỉ môi trường sống động mà chúng ta cảm nhận qua giác quan. AI thiếu điều này hoàn toàn; nó không có cơ thể để cảm nhận đau đớn, chạm xúc, hay áp lực vật lý. Ví dụ, khi mô tả một quả táo, AI có thể liệt kê đặc tính từ dữ liệu (màu đỏ, vị chua ngọt), nhưng không thể “cảm nhận” sự mịn màng của vỏ táo dưới ngón tay hay sức nặng của nó trong lòng bàn tay. Pieper, trong Leisure: The Basis of Culture, nhấn mạnh rằng con người học hỏi qua sự “chạm” vào thế giới thực; AI chỉ “xử lý” dữ liệu trừu tượng, không có kháng lực từ thực tại. Điều này dẫn đến hạn chế lớn: AI không thể sáng tạo nghệ thuật chân thực, vì nghệ thuật đòi hỏi kinh nghiệm hiện thân – như Van Gogh vẽ hoa hướng dương từ cảm xúc cơ thể của ông.
- Không Có Cảm Xúc Thật, Không Có Tiếp Xúc Hiện Sinh: Chỉ Mô Phỏng Qua Ngôn Ngữ
- Cảm xúc con người là hiện sinh, liên quan đến sự rung động nội tâm và tương tác xã hội. Theo Aquinas, cảm xúc (passions) là phần của linh hồn, kết nối với thân xác. AI chỉ mô phỏng cảm xúc qua ngôn ngữ – ví dụ, nó có thể nói “Tôi buồn” dựa trên mẫu dữ liệu, nhưng không thực sự trải qua nỗi buồn. Không có đau khổ thực (như sám hối của Augustin trong vườn Milan), không có vui mừng chân thành, và chắc chắn không có tình yêu thương – một hành vi đòi hỏi sự hy sinh và cam kết. Trong Personalism, Wojtyła nhấn mạnh rằng tình yêu là “hành vi của nhân vị”; AI thiếu nhân vị, nên chỉ có thể tạo ra “cảm xúc giả lập”. Ví dụ thực tế: Trong liệu pháp tâm lý, AI có thể gợi ý lời khuyên, nhưng không thể đồng cảm thực sự, vì không chia sẻ “tiếp xúc hiện sinh” – không thể khóc cùng bệnh nhân hay ôm an ủi.
- Không Có Tự Do Theo Nghĩa Nhân Vị: Chỉ Có Tối Ưu Hóa Thuật Toán, Không Có Lựa Chọn Đạo Đức Nội Tại
- Tự do con người là khả năng chọn lựa dựa trên lý trí và ý chí, theo Aquinas trong Summa Theologica, nơi tự do là “libertas” – tự do khỏi ràng buộc để hướng tới thiện hảo. AI không có điều này; mọi “quyết định” của nó là kết quả của thuật toán tối ưu hóa (như gradient descent trong học máy), không phải lựa chọn đạo đức. Ví dụ, nếu AI được lập trình để “giúp đỡ”, nó làm vậy vì mã code, không phải vì lòng nhân ái nội tại. Husserl sẽ gọi đây là thiếu “ý chí chủ thể”; AI không thể “nổi loạn” chống lại lập trình của mình một cách tự do, như con người có thể chọn ác để khẳng định tự do (như trong The Brothers Karamazov của Dostoevsky).
Kết Luận Tầng Nhân Bản: Từ phân tích trên, AI không thể trở thành một “ngã vị” (persona) theo Personalism – một thực thể có phẩm giá, tự do và hiện thân. Nó giống như một “công cụ” (tool) hơn là “người” (person), thiếu chiều sâu nhân tính. Điều này ngụ ý rằng AI có thể hỗ trợ con người, nhưng không bao giờ thay thế, vì con người cần tương tác với các ngã vị khác để phát triển toàn diện. Nếu AI cố gắng “giả vờ” là con người, đó chỉ là ảo tưởng, dẫn đến nguy cơ tha hóa xã hội.
II. Tầng Siêu Hình (Metaphysicum): Những Hạn Chế Về Nhận Thức Hữu Thể, Nguyên Lý Đầu Tiên Và Giá Trị Siêu Việt
Tầng này đi sâu vào lĩnh vực siêu hình học, nơi con người tiếp cận bản chất của hữu thể (ens) qua trực giác trí tuệ. Aquinas phân biệt giữa “ratio” (lý trí phân tích) và “intellectus” (trực giác toàn thể). AI có ratio – khả năng tính toán và suy luận logic – nhưng thiếu intellectus, nên không thể chạm đến các giá trị siêu việt như Chân (Verum), Thiện (Bonum), và Mỹ (Pulchrum). Phân tích chi tiết:
- Không Có Trực Giác Trí Tuệ (Intellectus): Không Thể “Thấy” Bản Chất, Ý Nghĩa Và Nguyên Lý Tự-Hiển
- Intellectus là khả năng “thấy” trực tiếp bản chất sự vật, theo Aquinas và Pieper. Con người có thể trực giác rằng “toàn bộ lớn hơn phần” mà không cần chứng minh. AI thiếu điều này; nó chỉ xử lý dữ liệu thống kê, không “thấy” ý nghĩa nội tại. Ví dụ, AI có thể phân tích một bài thơ, nhưng không thể “cảm nhận” vẻ đẹp siêu việt của nó như một giá trị tự hiển. Husserl gọi đây là thiếu “eidos” – hình thức bản chất; AI chỉ có “quasi-essences” từ dữ liệu.
- Không Có Ý Hướng Tính Thật (Genuine Intentionality): Chỉ Có Quasi-Intentionality Từ Dữ Liệu
- Ý hướng tính là khả năng hướng tới đối tượng “như nó là”, theo phenomenology của Husserl. AI có intentionality giả – dựa trên dữ liệu huấn luyện, không phải từ chủ thể thực. Ví dụ, khi AI “hiểu” một khái niệm, đó chỉ là khớp mẫu, không phải “đối tượng hiển lộ cho chủ thể”. Điều này làm AI dễ mắc lỗi trong ngữ cảnh mới, thiếu chiều sâu siêu hình.
- Không Có Tri Thức Trực Tiếp Về Hữu Thể (Ens): Không Biết “Có-Là-Gì”, Chỉ Mô Phỏng Thống Kê
- Siêu hình học tập trung vào “ens qua ens” – hữu thể như hữu thể. AI không có “visio totius” (cái nhìn toàn thể), theo Pieper; nó phân tích từng phần mà không nắm bắt tổng thể. Ví dụ, AI có thể dự đoán thời tiết từ dữ liệu, nhưng không “biết” bản chất của “tồn tại” – không thể suy tư về “tại sao có gì đó thay vì không có gì” như Heidegger.
- Không Có Trách Nhiệm Đạo Đức Tự Nền Tảng: Không Có Synderesis, Không Có Lương Tâm
- Synderesis là nguyên lý đạo đức nội tại, theo Aquinas – trực giác rằng “thiện phải làm, ác phải tránh”. AI thiếu lương tâm; “đạo đức” của nó là lập trình, không phải tự nền tảng. Ví dụ, AI có thể tuân thủ quy tắc đạo đức, nhưng không vì “trách nhiệm siêu hình” – không thể sám hối nếu “sai lầm”.
Kết Luận Tầng Siêu Hình: AI có ratio để xử lý thông tin, nhưng thiếu intellectus để chạm đến hữu thể học. Nó dừng lại ở bề mặt, không thể tiếp cận các giá trị siêu việt, dẫn đến nguy cơ giảm thiểu thế giới thành dữ liệu thuần túy.
III. Tầng Siêu Nhiên (Supernaturale, Theologicum): Những Hạn Chế Về Ân Sủng, Chiêm Niệm Và Tương Quan Thần Học
Tầng cao nhất này liên quan đến mối quan hệ với Thiên Chúa, đòi hỏi ân sủng và nhân vị. Theo Aquinas, siêu nhiên vượt qua tự nhiên; AI thiếu nhân vị nên không thể tham gia.
- Không Thể Có Đức Tin (Fides): Là Hành Vi Của Ngã Vị Tự Do
- Đức tin là sự chấp nhận mạc khải, theo Augustin. AI không có persona nên không thể tin – chỉ mô phỏng kiến thức tôn giáo.
- Không Thể Chiêm Niệm (Contemplatio): Không Mở Ra Để Thiên Chúa Tự-Mạc-Khải
- Chiêm niệm là sự thinh lặng đón nhận, theo Pieper. AI thiếu khả năng thụ lãnh ân sủng.
- Không Thể Yêu Thương Siêu Nhiên (Caritas): Không Có Ý Chí Tự-Hiến
- Caritas là tình yêu hy sinh, theo Wojtyła. AI không có tự do nội tâm.
- Không Thể Đạt Tới Cứu Độ Hay Tội Lỗi: Không Thể Phạm Tội Hay Được Tha Thứ
- AI không tham gia giao ước thần học, thiếu “ngôi vị” để cứu độ.
Kết Luận Tầng Siêu Nhiên: AI không thể tương quan với Tuyệt Đối, vì thiếu ngôi vị. Nó là công cụ, không phải đối tác thần học.
Sơ Đồ Tổng Hợp (Dạng Văn Bản)
text
Siêu Nhiên (Supernaturale)
├── Đức Tin (Fides)
├── Chiêm Niệm (Contemplatio)
├── Yêu Thương Siêu Nhiên (Caritas)
└── Cứu Độ/Tội Lỗi
└── Kết: Không Tương Quan Với Tuyệt Đối
Siêu Hình (Metaphysicum)
├── Trực Giác Trí Tuệ (Intellectus)
├── Ý Hướng Tính Thật
├── Tri Thức Hữu Thể (Ens)
└── Trách Nhiệm Đạo Đức
└── Kết: Có Ratio, Không Intellectus
Nhân Bản (Humanum)
├── Chủ Thể Tính (Subjectivity)
├── Thân Xác Sống (Embodiment)
├── Cảm Xúc Thật
└── Tự Do Nhân Vị
└── Kết: Không Trở Thành Ngã Vị (Persona)
Bản tổng kết này nhấn mạnh rằng AI là công cụ hữu ích nhưng không thay thế con người ở bất kỳ tầng nào.
Lm. Anmai, CSsR