ÁO TƠI: “NGHÈO RỚT MÙNG TƠI”, “LẠY CẢ TƠI CẢ NÓN”…
Mùa mưa đã trở về với Huế.
Tôi nhớ hồi trước, mỗi lần mùa mưa quay về, khi trong nhà có ai ra đường hay con cái đi học, mặc dù lúc đó trời chưa mưa, nhưng mạ tôi hay nhắc vói theo… “Đã đem theo áo tơi chưa, coi chừng cả mà trời mưa …”
Ý của mạ tôi, áo tơi đây là áo để đi mưa, là áo mưa chừ vẫn được mặc hay mang theo hàng ngày mỗi mùa mưa Huế.
Tuy nhiên áo tơi đúng nghĩa chính là chiếc áo mưa thời xa xưa của quê hương Việt Nam.
Do thời đó còn khó khăn, nguyên vật liệu bằng ni lông để làm nên chiếc áo mưa như hiện nay chưa ra đời.
Quay ngược thời gian về những năm của thời xa xưa ấy, chiếc áo tơi được kết lá cây trong thiên nhiên có sẵn, và thường là lá cọ, thuộc họ cau.
Cách làm áo tơi được người dân quê nghĩ ra rất đơn giản. Các mảng lá được họ kết chồng chất thành từng lớp gối lên nhau từng đoạn ngắn như kiểu lợp ngói mái nhà, rồi làm thành từng tấm, trên cùng được coi như là trên cổ, có gắn một đoạn dây rút bằng sợi mây, để khi đeo tơi vào cổ, sẽ giữ cho áo được cố định trên lưng.
Theo Tự Điển Bách Khoa ghi chép, lá này đã được hơ trên lửa, sau đó đem phơi sương trong một đêm, mục đích để lá có độ dẻo, sẽ không bị quăn, và sau đó còn đem phơi nắng thêm một buổi mới có thể đem dùng làm áo tơi. Cứ xếp thành 5 lớp lá chồng lại, đặt lên một mặt phẳng, rồi dùng chiếc nẹp gỗ kẹp lại và xâu lại bằng chiếc kim riêng, dùng mây để may, và mây này được chẻ ra thành dây, thành sợi, xong ngâm mây trong nước khoảng 2 giờ đồng hồ, mục đích để cho mây mềm, sẽ dễ chằn hơn.
Chiếc áo tơi ngày xưa, không chỉ để dùng che mưa, mà còn để che nắng khi ra đồng làm việc, nhờ vào độ dày của các lớp lá, nên sẽ chống nắng giúp người nông dân đỡ phần nào cái hơi nóng hừng hực khi họ “bán lưng cho trời” giữa mùa hè nắng như đổ lửa:
“Cùng em khoác chiếc áo tơi ra đồng,
dù trời đổ nắng chang chang. . .”
Hơn thế nữa, không chỉ che mưa, nắng, áo tơi còn dùng để che chắn cả gió, sợi dây rút trên cổ chính là vòng xoay “hiện đại” nhất của thời đó, để người mang tơi có thể xoay chiếc tơi từ trước ra sau, rồi sau ngược trước, hay… bên phải… quay, bên trái… bước, đều được. Do đó gió chiều nào thì quay tơi chắn chiều đó, cũng như mưa theo hướng mô thì cứ rứa mà xoay chiếc tơi ngăn mưa phía nớ.
Thêm một công dụng nữa của chiếc tơi, là người đi làm nông có thể dùng trải như chiếc chiếu, đệm khi cần, để họ có thể nằm nghỉ buổi trưa ngoài đồng, hay cùng ngồi ăn cơm trưa, nghỉ ngơi giữa buổi, trên chiếc tơi của họ.
Có cụm từ “NGHÈO RỚT MỒNG TƠI”, có khi là “nghèo rớt mùng tơi”, hay “nghèo xác mồng tơi” cũng phát xuất từ chiếc tơi này, do phần thân tơi phía trên, là phần chắc chắn hơn, được gọi là MỒNG, và những người thời xa xưa đó, do nghèo đến mức họ chỉ có một cái áo tơi mặc đi mặc lại, không mua nổi thêm cái khác, đến nỗi có khi rớt luôn cả cái phần gọi là MỒNG ấy nhưng họ vẫn cố giữ để mang. Từ đó mà có cụm từ “nghèo rớt mồng tơi”, chỉ sự nghèo khó đến cùng cực, và do đó chữ mồng tơi trong cụm từ này hoàn toàn không liên quan chi đến loại rau quen thuộc thường xuất hiện trong các bữa cơm gia đình, cũng có cùng tên là rau mồng tơi.
Và một cụm từ khác, “LẠY CẢ TƠI CẢ NÓN” cũng có nhắc đến cái tơi này, ý nghĩa của cụm từ ni có thể hiểu rằng… một là thua, là bái phục một ai làm điều chi đó, và nghĩa khác nữa là bỏ cuộc, là từ chối một việc, một điều chi mà mình không làm được, hay còn có ý, là không thể chấp nhận một điều chi, một ai đó…
Thời chừ, áo mưa có quá nhiều mẩu mã và màu sắc phong phú, đẹp mắt, chiếc tơi ngày xưa tuy vẫn có nơi còn dùng và sản xuất nhưng có thể trong giới trẻ bây giờ sẽ rất lạ lẫm với chiếc tơi này.
Riêng tôi, cứ mãi nhớ câu nói quen thuộc của mạ những ngày tôi còn đi học… “nhớ đem áo tơi hí…”, mỗi khi mùa Huế cứ chực đổ cơn mưa…